1. Hạn chế về ngoại ngữ, nên dịch thuật là điều tối cần thiết, để đất nước hội nhập với thế giới. Không phải không lý do, khi Ngô Tự Lập đã đề xuất Kế hoạch 500 cuốn sách với mong muốn truyền bá tinh hoa trí tuệ nhân loại vào đất nước, phá bỏ hố ngăn cách Việt Nam và nhân loại còn lại. Mươi năm qua, từ nỗ lực cá nhân hay tập thể, cả nghìn tác phẩm trên thế giới được chuyển ngữ sang tiếng Việt, lần lượt ra đời. Trong đó có các tác phẩm văn học, cả cổ điển lẫn hiện đại. Thế nhưng, theo giới chuyên môn nhìn nhận, chất lượng của không ít sản phẩm kia đáng đặt thành câu hỏi.

2. Thể loại khó dịch nhất, ít làm hài lòng độc giả nhất là triết học và văn chương. Khó đến nỗi nó được quy thành một châm ngôn đóng đinh "dịch tức là phản". Thế mà người ta vẫn phải dịch. Ở thời nào và tại bất cứ quốc gia nào, tác phẩm dịch thuật vẫn được mong đợi. Nhưng việc dịch chỉ trở thành một khoa học, cuối cùng nâng lên thành lý thuyết, có lẽ chỉ có ở phương Tây. Ở phương Ðông, tiêu chuẩn "tín, đạt, nhã" chỉ như là một kết quả để thẩm định chứ không là một quá trình, hay chính xác hơn, một khởi điểm cho việc dịch. Theo Cao Xuân Hạo, "nhã" thì khá mơ hồ. Bởi nếu văn bản gốc "khiếm nhã", lẽ nào văn bản dịch phải đạt chuẩn nhã? Nếu thế, thì nó có đủ "tín" không? Không "tín", làm sao mà "đạt"? Ðúng là vòng lẩn quẩn.

Ở phương Tây thì khác. Họ chi ly và rốt ráo hơn. Tỷ như, người làm dịch thuật nên lưu ý đến "5 tính tương đương". Ngoài Tương đương văn bản chuẩn, là loại văn bản được lập thức một cách chuẩn xác để được mọi người hiểu một cách thống nhất, áp dụng cho các tác phẩm khoa học kỹ thuật, bốn tính tương đương còn lại cần được vận dụng tối đa cho văn bản tư tưởng và văn học. Tương đương nghĩa hẹp đòi hỏi ý nghĩa từ vựng của hai văn bản phải tương đương bất kể đó là thứ ngôn ngữ của dân tộc nào; Tương đương nghĩa rộng là ý nghĩa của từ được mở rộng tùy tác giả, tùy văn cảnh và hoàn cảnh đặc biệt; Tương đương ngữ dụng, ở đây do hai ngôn ngữ có lối diễn đạt khác nhau, không thể dịch từ đối từ mà phải nắm tinh thần văn bản gốc để chuyển sang văn bản dịch sao cho uyển chuyển mang tính đặc trưng của ngôn ngữ mục tiêu; cuối cùng là Tương đương mỹ hình có ý nghĩa đặc biệt đối với tác phẩm văn chương; từ lối chấm câu cho đến nhịp điệu, từ lối sử dụng từ cho đến giọng điệu, văn bản dịch cần đạt tới tác dụng thẩm mỹ tương tự văn bản gốc.

3. Xét về năm tính tương đương trên, thì Bản đồ và vùng đất bị thu hồi không phải là quá oan khuất.

Dịch văn chương đòi hỏi người dịch nắm được cả ngôn ngữ nguồn (source language) lẫn ngôn ngữ mục tiêu (target language), tìm ra mối liên hệ qua lại giữa hai ngôn ngữ. Dịch không chỉ thuần túy là chuyển tải ngôn ngữ nguồn sang ngôn ngữ mục tiêu mà là - và nhất là - tôn trọng tối đa nét đặc trưng của ngôn ngữ mục tiêu. Nguyễn Hiến Lê đã làm được như thế, khi ông dám lược bỏ đoạn "thừa", "rườm rà" hay lối diễn tả trái với văn phong tiếng Việt, khi dịch Chiến tranh và hòa bình. Phạm Công Thiện với Tự do đầu tiên và cuối cùng, thì làm ngược lại: Ông thêm vào hai, ba từ tương đương với nghĩa của từ gốc; làm như thế vừa giữ được nhịp điệu của đoạn văn ở văn bản gốc, vừa muốn huy động các "tinh binh" khả dụng cho chúng "lột" hết ý nghĩa tiềm ẩn của dụng ngữ ở văn bản nguồn. Bùi Giáng làm khác nữa, ông sẵn sàng thêm vào mấy câu thơ hay đôi lúc cả đoạn văn riêng ông vào đuôi đoạn hay chương sách Hoàng tử bé, mà không chút ngại ngần. Cả ba dịch phẩm kia đều thuyết phục được người đọc trong nhiều thế hệ.

Vậy, làm thế nào để dịch phẩm văn chương có thể hấp dẫn người đọc mà vẫn đạt chữ "tín"? Nắm được tinh thần cả hai ngôn ngữ là điều miễn bàn. Trước hết, dịch giả cần tắm mình trong không khí tư tưởng của tác giả, qua đó nắm được thần hồn của tư tưởng tác phẩm, hay rộng hơn - tác giả. Vẫn chưa đủ. Ðiều tối cần thiết là thái độ làm việc nghiêm cẩn của người dịch. Thế nhưng, lắm lúc cẩn thận quá thành thô vụng, dịch phẩm văn chương sẽ khô cứng và thiếu sức sống. Do đó, đòi hỏi cuối cùng là tài năng. Dịch giả đồng thời phải là đồng tác giả, có khả năng sáng tạo trên chính tác phẩm mình đang dịch.